جو از قدیمی ترین محصولات زراعی دنیا بوده که قدمت آن را زیادتر از گندم و ارزن می دانند. در دنیا جو پس از گندم، برنج و ذرت چهارمین سطح زیر کشت را به خود اختصاص داده و در ایران پس از گندم بیشترین سطح زیر کشت را دارد.دانه جو در بین ملت های مختلف احترامی خاص داشته است. چینی ها جو را یکی از نباتات مقدس و یونانی ها جو را اولین غذایی که خداوند برای انسان خلق کرده است می دانسته اند.
متخصصان علوم تغذيه اعتقاد دارند كه رژيمهاي غذايي مبتني بر پروتئين بر رژيمهاي نشاسته اي ارجحيت دارد.سبد غذايي خانوار در بسياري از كشور هاي جهان سوم از درصد بالاي نشاسته و فيبر گياهي به علت فراواني و ارزاني نسبي سبزيجات برخوردار است كه درصورت افزايش مواد پروتئيني آن و كاستن از درصد نشاسته از سبدخانواده، موجبات توسعه و ارتقاء سلامت جامعه فراهم خواهد شد. اين مهم با توليد هر چه بيشتر و ارزانتر نهاده هاي مرتبط با توليد شير وگوشت امكان پذير بوده و دانه جو به عنوان يك غله ارزان براي تغذيه دام مي تواند نقش به سزائي درتأمين اين پروتئين داشته باشد.جو گياهي مقاوم به خشكي ،گرما وكمبود مواد غذايي درخاك است ودر بيش از يكصد كشوردنيا كشت ميشود و اولين غله بومي شده در جهان است كه به دست بشر كشت وكار ميشده تا غذاي خود وچهارپايانش را بدست آورد .موطن اصلي جو را كشور حبشه ، اتيوپي امروز و نيز آسياي جنوب شرقي ميدانند وبعضي هم كشور تبت را يكي از مراكز بومي شدن جو زراعي دانسته اند جو از خانواده غلات و ازمحصولات اساسي بوده كه در تغذيه دام مصرف ميشود و منبعي سرشار ازمواد تخميري مانند مالت ،همچنين بخشي از مواد تشكيل دهنده غذاهاي سالم براي انسان ميباشد .دربسياري از كاوش هاي باستان شناسي درجلگه بين النهرين واطراف رود نيل واهرام فراعنه مصر باستان دانه جووآثار مواد غذايي تهيه شده از آن كشف شده است.
جو در شرایط آب و هوایی گوناگون از مناطق بسیار سرد نیمکره شمالی تا دشت های گرم هند، از دلتای رود نیل تا جلگه های مرتفع تبت، از مناطق خشک صحرای آفریقا تا جلگه های آمریکای جنوبی و مرکزی، در زمین های قلیایی مصر، ترکستان و استرالیا کشت شده است.دارای مقاومت به خشکی، یخبندان و شرایط شور و قلیلیی است. در ایران در نقاط مختلف با شرایط گوناگون آب و هوایی، چه به صورت دیم و چه آبی کشت می گردد.در زمان های پیشین، جو به عنوان خوراک انسان مصرف می شده و در دنیای امروز عمدتاً به مصرف تغذیه دام می رسد.نام جو در ایران از کلمه جاو (JAV) که در زبان پهلوی جو گفته می شود گرفته شده و در هند نیز Jau نام دارد.مراکز نخستین جو را واویلف روسی و شی من آلمانی از سه مبدأ می دانند. مبدأ اولیه، کوهستان های حبشه، مبدأ دوم مناطق کوهستانی شرق تبت و مبدأ سوم نواحی کوهستانی آناتولی و ایران.جو دارای تیپ بهاره و پاییزه است که به تیپ های بهاره جو ترشه نیز گفته می شود.
ارزش غذایی جو
دانه جو كه درغذاي انسان هم مصرف ميشود، فاقد هر گونه چربي وكلسترول بوده وتوانايي كاهش كلسترول را هم دارد. به دليل وجود فيبرهاي نامحلول دردانه اش خطر ابتلا به بيماري هاي ديابت نوع 2 وسرطان كولن را در انسان کاهش میدهد.دانه جو براي تهيه انواع سوپ ، بيسكويت و نان در تمام نقاط دنيا مصرف ميشود ودر تهيه مالت به روش سنتي از زمان هاي بسيار قديم كاربرد داشته است. اين دانه حاوي قند مالتوز است كه به عنوان شيرين كننده اصلي در تهيه شربت و نوشيدني هاي داراي منشأ مالت مصرف دارد.
دانه جو منبعي غني از فيبر هاي محلول ونامحلول، سلنيم، فسفر، مس ، روي ، منگنز وحداقل 22 اسيد آمينه است و باعث كاهش خطر بروز سرطان كولن و هموروئيد در انسان شده و سرعت تخليه روده را بيشتر وآسانتر مي نمايد.جو در داخل روده بزرگ انسان ، غذاي باكتري هاي مفيدي را تأمين ميكند كه توليد كننده ماده اي بنام اسيدبوتريك هستند كه سوخت اوليه سلولهاي روده بزرگ بوده وسبب حفظ يك كولن سالم ميشود. اين باكتري ها دو اسيدچرب سبك ديگر بنام هاي اسيد پروپيونيك واسيد استيك توليد مي كنند كه به عنوان سوخت در كبد وماهيچه ها مصرف مي شوند. اسيد پروپيونيك از فيبرهاي نامحلول جو حاصل ميگردد كه تا حدي مسئول كاهش كلسترول ميشود كه ،توسط فيبرها هم ميباشد. در دام ها اسيد پروپيونيك باعث جلوگيري از فعاليت آنزيم HMG-COA میشود که توليد كننده ماده كلسترول دركبد حيوان بوده و با كاهش فعاليت اين آنزيم در واقع اسيد پروپيونيك به كاهش ميزان كلسترول خون كمك ميكند. همچنين فيبرهاي محلول حاوي مقدار زيادي بتاكلوكان هستند كه اين ماده از طريق چسبيدن به اسيد هاي صفراوي وخارج كردن آنها از راه روده باعث كاهش كلسترول خون ميشود. اسيدهاي صفراوي تركيباتي هستند كه چربي هاي توليد شده بوسيله كبد از كلسترول خون را هضم وبا فيبر هاي نامحلول از
بدن خارج مي نمايند، با اين كار كبد مجبور به توليد چربيهاي جديد از كلسترول شده ومقدار آنرا در خون كاهش مي دهد. فيبر هاي محلول جو به طور مستقيم هم باعث كاهش كلسترول توليدي كبد ميشوند . بنا براين جو نه تنها يك علوفه دامي نبوده بلكه غله اي است كه دركاهش بيماري ها وتضمين سلامت دام وانسان نقش سازنده دارد وبايد از اين ديدگاه بدان توجه ومورد عنايت قرار گيرد .
انواع مصارف جو
جو بسته به نوع واريته آن داراي مصارف گوناگون ميباشد. مثلا ارقام دو رديفه براي تهيه مالت وانواع نوشيدنيهاي الكلي وغير الكلي مصرف ميشود ولي ارقام 4و 6 رديفه دو منظوره هستند يعني هم براي علوفه دام و هم براي خوراك انسان كاربرددارند و لذا دريك زراعت مديريتي بايد رقم مناسب را براي هدف مورد نظر انتخاب كرد . دركشورهايي ماننداتحاديه اروپا كه بدليل سرما امكان كشت ذرت وجود ندارد، همچنين مناطق خشك دنيا، عمده محصول جو به مصرف خوراك دام ميرسد،درحاليكه دركشورهاي امريكايي و مناطق مستعد ديگر، از ذرت براي تأمين علوفه دامي استفاده ميكنند. بخش عمده جو دنيا به مصرف خوراك دام يعني توليد شير وگوشت كه منبع اصلي پروتئين حيواني است ، ميرسد. جو بدون پوشينه هم درخوراك انسان و طيور مصرف ميشود .
از ساقه خشك جو (كاه ) در تهيه خوراك دام،پوشش كلبه وآلاچيق ها و گرم نگهداشتن بستر دام ها استفاده ميشود و اخيرادر صنعت بفكر استفاده از كاه جو براي تهيه اتانول هستند كه درصورت داشتن توجيه اقتصادي، تحولي بزرگ دربخش كشاورزي ايجاد خواهد شد. دركشور انگلستان از كاه جو بجاي سولفات مس براي مبارزه با جلبك ها دراستخر هاي پرورش ماهي استفاده ميكنندكه ازنظراقتصادي وحفظ محيط زيست بسيار مفيد ميباشد.
زراعت جو در ايران
زراعت جو در ايران بدو صورت ديم وآبي انجام ميشود وبررسي آماري سه دهه گذشته مويد آنست كه حدود37-40درصد سطح زير كشت آن، آبي و بقيه ديم ميباشد وتقريبا تمام كشت بصورت زمستانه بوده وتنها در بعضي از نقاط سرد سير، مختصركشت بهاره انجام ميشود . در دهه 1380 متوسط عملكرد جو آبي 3 تن وديم تقريبا 1 تن و مقدار65-60% ازكل توليد از آن زراعت آبي وبقيه ديم بوده است و البته ميزان بارندگي هاي ساليانه تأثيري مستقيم درميزان عملكرد وتوليد جو ديم در كشور ما دارد . ولي تأثير عمليات بهزراعي كه در سالهاي اخير بيشتر مورد توجه كشاورزان وكارشناسان قرار گرفته را نبايد ناديده گرفت وبراي افزايش عملكرد در زراعت ديم بايد تلاش بيشتر ي انجام شود.
بهنژادي، يكي ديگر از فاكتور هايي است كه درافزايش توليد جو موثر بوده وخوشبختانه مورد توجه قرار گرفته ومحققان ايراني براي اصلا ح نژاد جو تلاش هاي خوبي انجام داده وارقام مناسب مناطق مختلف آب وهوايي كشور رامعرفي كرده اند .مركز تحقيقات ديم مراغه در استان آذربايجان شرقي كه در زمينه محصولات ديم فعاليت دارد ،چندين رقم جواصلاح شده براي مناطق ديم خيز كشور معرفي نموده كه داراي عملكرد هاي خوبي ميباشند در زمينه جو آبي هم تحقيقات زيادي انجام شده واطلاعات با ارزشي در خصوص ارقام و بهزراعي آنها وجود دارد كه مورد استفاده كشاورزان و كارشناسان قرار ميگيرد ولي بايد در زمينه ترويج وانتقال اين يافته ها تلاش موثرتري صورت گيرد وكشاورزان با مراكز تحقيقاتي ارتباط بيشتري بر قرار كنند .ارقام ولاين هاي جو ديم وآبي كه تاكنون معرفي وتحت كشت رفته و يا در حال معرفي ميباشند در جداول زيرمشخص شده است .
ارقام معرفي شده جو ديم
ردیف | نام رقم | محل مناسب کشت |
1 | ایذه | مناسب مناطق گرمسير و نيمه گرمسير |
2 | ماهور | مناسب مناطق گرمسير و نيمه گرمسير |
3 | خرم | مناسب مناطق گرمسير و نيمه گرمسير |
4 | سرارود1 | مناسب مناطق سرد معتدل |
5 | سهند | مناسب مناطق سرد سير |
6 | آبیدر | مناسب مناطق سرد سير |
ارقام جو آبي معرفي شده در ايران
ردیف | نام رقم | مناطق مورد کشت |
1 | نیک | مناسب کاشت مناطق گرم جنوب |
2 | زهک | مناسب کاشت مناطق معتدل |
3 | کویر | معتدل گرم دارای زمستان ملایم و بهار نسبتاً کوتاه |
4 | کارون | منطقه گرم جنوب کشور |
5 | والفجر | معتدل سرد با بهار طولانی |
6 | ماکوئی | مرتفع سرد: آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، همدان و مناطق مشابه |
7 | بهمن | مرتفع سرد: آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، همدان و مناطق مشابه |
8 | دشت | اراضی دشت مغان |
9 | ترکمن | شمال گرگان، مناطق گرم، اراضی لب شور و با رطوبت کم |
10 | ریحان | مناسب مناطق معتدل و معتدل گرم |
11 | ریحان03 | مناطق معتدل و معتدل گرم |
12 | افضل | مناسب کاشت اراضی با تنش شوری |
13 | جنوب | اراضی نسبتاً غنی مناطق گرم جنوب کشور |
14 | صحرا | اراضی گرم شمال خصوصاً اراضی گرم ساحل خزر، گرگان و گنبد |
15 | نصرت | مناسب کاشت در مناطق معتدل |
16 | پروداکتیو | مناسب کاشت مناطق گرم شمال |
17 | نیمروز | مناسب کاشت مناطق گرم جنوب |
18 | یوسف | مناسب مناطق معتدل و معتدل گرم |
تكثير و فرآوري بذر
بذر يكي ديگر از فاكتور هاي مهم درتوليد جو است و بذر باكيفيت در افزايش توليد تأثير گذار خواهد بود. بذوراصلاح شده كه مقاوم به انواع بيماري هاي جو از جمله سياهك ها وزنگ ها باشند در توليد بيشتر وكاهش هزينه ها نقش اساسي خواهند داشت .براي تأمين بذر مورد نياز سال 1393 پيش بيني شده كه حدود 12 هزار تن بذور ديم و 63 هزارتن بذور جو آبي توسط كشاورزان پيشرو وباتجربه در طبقات مادري ،گواهي شده وپرورش 3 توليد وپس از بوجاري وضد عفوني در كارگاه هاي موجود در اختيار متقاضيان قرار ميگيرد ومعمولا ساليانه دولت بخشي از هزينه هاي تأمين بذر را بصورت يارانه به كشاورزان مي پرازد . اماعمده بذور مصرفي بصورت خود مصرفي است كه كشاورزان از جو توليدي خود ويا زارعين پيشرو تهيه وبعد از ضد عفوني در زمين ميكارند وبدين ترتيب وابستگي خود رانسبت به دولت كمتر ميكنند.
كارگاه هاي بوجاري بذر به تعدادكافي در كشور موجود وچون با گندم مشترك است كمبودي وجود ندارد .همچنين از نظر مكانيزاسيون بدليل وجود وجه اشتراك با گندم از نظر ادوات كاشت ، داشت وبرداشت كمبودي مشاهده نميشود ولي نوسازي ناوگان مكانيزاسيون كشاورزي كشور و فعال نمودن شركت هاي خدمات كشاورزي ضروري ميباشد .
پيشنهادات :
-1 باتوجه به فراواني وجود اراضي شور، فقير و آب هاي نامتعارف در سطح كشور هدايت كشت جو بسوي اين اراضي ميتوانداراضي مستعد تر رابراي كشت محصولاتي كه باين شرايط حساسيت دارند آزاد نموده وبدين وسيله توان توليد محصولات كشاورزي كشور را افزايش داد.
-2 محدوديت در منابع آبي كشور حكم ميكند كه توسعه كشت محصولاتي كه نياز آبي بالا دارند مانند ذرت و يونجه و … را محدود وكشت جو رابدليل نياز آبي كم آن توسعه داد .
-3 با بكارگيري دانش فني در مزارع ديم شامل استفاده از بذور اصلاح شده وماشين آلات مناسب ، عملكرد جو ديم افزايش داده شود تاهم به درآمد كشاورز كمك شده وهم توليد مملكت اضافه گردد.