سطوح زیر کشت، میزان تولید و عملکرد
در سال 1385 حدود 292 هزار هکتار از اراضی کشور به کشت ذرت دانهای اختصاص یافت که حدود 2.166 میلیون تن دانه با میانگین عملکرد دانه 7.422 تن در هکتار از آن تولید گردید. این در حالی است که نیاز داخلی به دانه ذرت حدود 4.2 میلیون تن برآورد شده بود. بنابراین کسری حدود 1.8 میلیون تن دانه ذرت وجود داشت که باید از منابع دیگر و یا از طریق واردات تأمین میشد.
ذرت علوفه ای نیز از رشد بسیار خوبی برخوردار بوده است. بطوری که سطح کشت آن در سال 1385 به بیش از 140 هزار هکتار رسید و عملکردی معادل 47 تن در هکتار تولید نمود. مهم ترین مشکل در خصوص استفاده از این محصول، احداث و توسعه سیلوهای علوفه می باشد. آمار غیر رسمی نشان می دهد، در حالی که در کشورهای اروپایی، 90 درصد ذرت علوفه ای به صورت سیلو فرآوری و مصرف می شود، این نسبت در ایران فقط حدود 10 درصد می باشد. این در حالی است که ضریب تبدیل دانه در مرغداری ها در سطح جهانی حدود 1.7 و در ایران بیش از 2 (حدود 2.3) می باشد.
طبق برنامه تنظیمی در طرح افزایش تولید ذرت دانه ای، سطح کشت ذرت دانه ای در سال هدف باید به 415 هزار هکتار با میانگین عملکرد 8.5 تن در هکتار برسد (حدود 10 تن در هکتار در کشت بهاره و حدود 8 تن در هکتار در کشت تابستانه، با این هدف که حدود 30 درصد کشت در بهار و 70 درصد آن در کشت دوم انجام گیرد).
ذرت نقش بسزایی در تأمین خوراک دام و طیور کشور دارد. به همین دلیل، محققان، مسئولین و دست اندر کاران بخش کشاورزی همواره در جستجوی یافتن راهکارهایی برای افزایش عملکرد، تولید و بهبود کیفیت این محصول بوده اند. از اهداف مهم وزارت جهاد کشاورزی در قالب طرح افزایش تولید ذرت دانه ای، افزایش تولید، جهت رسیدن به خودکفایی و تأمین نیاز داخلی است. در این راستا دو راه حل کلی پیگیری میشود که شامل افزایش سطح زیر کشت و افزایش عملکرد در واحد سطح می باشند.
محدودیت منابع خاکی و آبی، مهم ترین عامل محدود کننده در افزایش سطح زیر کشت ذرت بوده است. تغییر کاربری اراضی، تحولات بازار، فن آوری تولید و به کارگیری روشهای نوین همراه با طرحهای افزایش تولید ذرت دانهای کشور همگی موجب تغییر و افزایش سطح زیر کشت ذرت در سالهای اخیر بوده اند. ولی این عوامل همیشه و همه جا به سادگی قابل اجرا نیستند و یا از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نمی باشند. بهبود روشهای تولید و فراهم نمودن شرایط بهینه رشد و نمو از یک طرف و رفع موانع اجتماعی و اقتصادی از طرف دیگر از جمله عواملی هستند که میتوانند باعث افزایش عملکرد و پایداری تولید ذرت در کشور شوند. فراهم نمودن شرایط بهینه در تولید محصول ذرت، نیازمند توجه کافی به عوامل و نهاده های مورد نیاز این محصول، افزایش کارائی آنها و… میباشد.
در سال زراعی 83-1382، استان فارس با سطح زیر کشت 102201 هکتار، بیشترین سطح را در بین استانها، برابر37 درصد از کل سطح زیر کشت ذرت کشور را به خود اختصاص داد. پس از آن خوزستان با 22 درصد سهم در رتبه دوم قرار گرفت و کرمانشاه نیز با 11 درصد در جایگاه سوم قرار گرفت. سه استان یاد شده مجموعا 70ً درصد سطح زیر کشت محصول ذرت را در کشور به خود اختصاص میدهند و از مراکز عمده تولید این محصول به شمار میروند.
صرف نظر از استان چهار محال بختیاری که فاقد کشت این محصول بود، استان سمنان با 32 هکتار کمترین سطح را داشت.
سازگاری ذرت با شرایط مختلف اقلیمی و گسترش تحقیقات، تهیه و تولید اقلام مناسب و پرمحصول، میزان تولید در واحد سطح را افزایش داده و باعث اقتصادیتر شدن تولید این محصول شده و رغبت و تمایل کشاورزان را به کشت آن افزایش داده و سطح زیر کشت ذرت را که تا دهه 1360 به صورت تک بوته در حاشیه مزارع کشت میشد، افزایش چشمگیری داده است.
روند تولید در گذشته و تجربیات گذشته نشان میدهد که پتانسیل تولید، فراتر از وضعیت موجود ذرت در کشور میباشد و چنانچه امکانات و الزامات مورد نیاز مهیا گردد، طی سالهای آینده امکان دستیابی به تولید بالاتر میسر بوده و زمینه رفع وابستگی و رسیدن به خودکفایی در جهت تأمین ذرت مورد نیاز کشور امکان پذیر میباشد.در این میان، استانهای فارس، خوزستان و کرمانشاه به عنوان عمده ترین تولید کنندگان ذرت، نقش بسزایی خواهند داشت.استانهای اردبیل، ایلام، قزوین، کرمان، جیرفت، کهنوج و لرستان در مراتب بعدی قرار دارند.
از استانهای عمده تولید کننده ذرت علوفه ای می توان تهران، اصفهان، فارس، قزوین، خراسان، مرکزی، اردبیل، گلستان، کرمان و مازندران را نام برد که در سال 1382 با تولید بیش از 3100 هزار تن، معادل 90 درصد سهم تولید ذرت علوفه ای کشور را تولید کردند. حداقل در بیش از بیست استان کشور، امکان تولید ذرت علوفه ای وجود دارد و بازار مصرف آن هم به دلیل توسعه دامداری های صنعتی ایجاد شده است. به دلیل نیاز ذرت علوفه ای به آب فراوان، برنامه توسعه آن باید در استانها و مناطقی باشد که امکان تأمین آب آبیاری وجود داشته باشد. در دهه 83- 1374 سطح زیر کشت ذرت علوفه های روند صعودی داشته و از 33 هزار هکتار به بیش از 274 هزار هکتار افزایش یافت که بیش از 8 برابر میباشد (730 درصد) و به موازات آن تولید از 1387 هزار تن به 1926 هزار تن افزایش یافت که رشد 38.9 درصدی را نشان میدهد. ولی میزان عملکرد تنها 8.7 درصد رشد داشته است. این امر نشان میدهد که استعداد خوبی برای افزایش تولید ذرت علوفه ای در کشور وجود دارد و تنها نیاز اولیه آن تنوع ارقام مورد کشت میباشد. با توجه به پتانسیل بالای این گیاه در تولید علوفه و شناختی که از آن در بین مردم وجود دارد، در طرح جامع علوفه کشور سهم قابل توجهی برای ذرت علوفه ای منظور شده است. بطوری که تولید آن در آخر برنامه چهارم توسعه باید به 5400 هزار تن و در پایان برنامه پنجم توسعه به 8800 هزار تن افزایش یابد.
ذرت در گذشته به عنوان یک محصول فرعی به حساب میآمد و نیاز اندک داخلی نیز از طریق واردات تأمین میشد. با اجرای برنامه های افزایش تولید ذرت به منظور خود کفایی در تولید آن و تأمین گوشت سفید و تخم مرغ، سطح زیر کشت آن خیلی سریع افزایش یافت.
در حال حاضر میزان تولید ذرت دانه ای در کشور تکاپوی نیازهای داخلی نیست. با توجه به سرمایه گذاری های کلان انجام شده در صنعت مرغداری و رشد جمعیت کشور که به دنبال خود رشد فزاینده تقاضا برای گوشت و در نتیجه رشد سریع تقاضا را برای ذرت دانه ای در پی داشته است، تأمین بخشی از نیازها را از طریق واردات اجتناب ناپذیر کرده است. در مجموع علی رغم آنکه تولید داخلی با نرخ رشد صعودی همراه بوده است، ولی به دلیل آنکه تقاضا نیز بسیار سریع در حال افزایش میباشد، باعث گردیده است تا واردات دانه ذرت افزایش یابد.
ذرت در ایران از حدود 14000 هکتار با تولید 20000 تن و عملکرد 1.4 تن در هکتار در سال 1351 به 45000 هکتار و تولید 200000 تن با عملکرد 4/4 تن در هکتار در سال 1371 رسیده است. در این دوره تولید ذرت بیشتر در مناطق گلستان، خوزستان و اصفهان متمرکز بوده است که به مرور استانهای فارس و کرمانشاه نیز به آن افزوده شده است. سطح کشت ذرت در استان گلستان بدون تغییر قابل توجهی در حد معینی باقی میماند و محدود به حداکثر 3800 هکتار در سال 1370 میرسد. در استان اصفهان نیز روند توسعه کشت ذرت دانه ای همانند استان گلستان است که علیرغم نوسانات سطح کشت تقریباً ثابت باقی مانده و افزایش چندانی نشان نمیدهد. تفاوت روند تغییرات سطح کشت ذرت در این استان با استان گلستان، گرایش به کشت ذرت علوفه ای و افزایش سطح کشت ذرت علوفه ای در این استان است. در حالی که سطح زیر کشت در استانهای خوزستان و فارس به ترتیب به بیش از 24000 و 20000 هکتار در سال 1371 میرسد.در همین زمان استان کرمانشاه نیز به این روند توسعه کشت ذرت افزوده میشود و روند رو به رشد سطح کشت ذرت در این استان از 2500 هکتار در سال 1366 به 5000 هکتار در سال 1371 میرسد.
طی دهه 70 استان خوزستان با نوسانات سطح کشت رو به رو بوده و مجدداً روند آرام افزایش سطح کشت را طی مینماید. به طوری که مجدداً به بیش از 31000 هکتار در سال 1379 میرسد و این در حالی است که استان فارس در همین دوره به بیش از 73000 هکتار در سال 1379 افزایش سطح داشته است. استان کرمانشاه نیز به بیش از 20000 هکتار در سال 1379 سطح کشت ذرت دانه ای خود را افزایش میدهد. استان کرمان (کرمان و جنوب کرمان) از دیگر استانهای سهیم در افزایش سطح کشت ذرت دانه ای در دهه 70 میباشد. سطح کشت ذرت دانه ای در این استان از حدود 1000 هکتار در سال 1371 به بیش از 17000 هکتار در سال 1379 افزایش یافته است. به طور کلی در دهه 70، سطح کشت ذرت دانه ای در کشور از 45000 هکتار با تولید 200000 تن و عملکرد 4/4 تن در هکتار به بیش از 180000 هکتار با تولید بیش از 1/1 میلیون تن و عملکرد 6.2 تن در هکتار رسیده است.
روند توسعه سطح کشت و افزایش تولید در دهه 80 نیز ادامه می یابد به طوری که سطح کشت ذرت دانه ای در سال 1388 به بیش از 225 هزار هکتار با تولید حدود 1.6 میلیون تن و عملکرد 7.3 تن در هکتار رسیده است. روند توسعه کشت و تولید ذرت در این دهه تحت تأثیر وقوع خشکسالی ها قرار گرفته است. به طوری که در سال 1386 که بالاترین سطح کشت ذرت دانه ای با بیش از 300 هزار هکتار و تولید نزدیک به 4.2 میلیون تن و عملکرد حدود 7/7 تن در هکتار بوده است، محدودیت منابع آبی موجب گردیده است تا سطح کشت و تولید ذرت دانه ای در کشور تحت تأثیر قرار گیرد و سطح کشت آن در دو استان عمده تولید کننده ذرت یعنی فارس و خوزستان به شدت کاهش یابد. به طوری که در استان فارس از حدود 100 هزار هکتار سطح کشت در سال 1386 به حدود 50 هزار هکتار در سال 1388 و در استان خوزستان نیز در این دوره از 80-75 هزار هکتار به حدود 50 هزار هکتار کاهش سطح کشت ذرت دانه ای را نشان میدهد. این روند موجب گردیده است تا واردات ذرت دانه ای به کشور از حدود 1.7 میلیون تن در سال 1380 به حدود 3.8 میلیون تن در سال 1389 افزایش یابد. به طوری که ارزش ارزی آن نیز از حدود 229 میلیون دلار به حدود یک میلیارد دلار افزایش یافته است.
روند افزایش سطح کشت و تولید در دهه 80 به شدت تحت تأثیر وقوع خشکسالی قرار گرفته است. به طوری که سطح کشت ذرت دانه ای در کشور علیرغم افزایش سطح زیر کشت و تولید، در این دهه دچار نوسان بوده است. سطح کشت ذرت دانهای از حدود 172 هزار هکتار و تولید 1.064 میلیون تن در سال 1380، به بیش از 300 هزار هکتار و تولید 2.4 میلیون تن در سال 1386 افزایش نشان میدهد. وقوع خشکسالی ها باعث گردیده است تا در سالهای 1387و 1388 به ترتیب سطح کشت به حدود 243 هزار هکتار با تولید 1.78 میلیون تن و 226 هزار هکتار با تولید حدود 1.643 میلیون تن کاهش یابد.
در سال 1389 مجدداً روند افزایش سطح زیر کشت و تولید آغاز گردیده است، به طوری که سطح زیر کشت به حدود 240 هزار هکتار و تولید آن به حدود بیش از 2.1 میلیون تن افزایش نشان میدهد. از طرف دیگر آمار غیر رسمی نشان میدهد که سطح کشت ذرت دانه ای در سال 1390 با حدود 296 هزار هکتار و تولید حدود 2.3 میلیون تن دانه افزایش یافته است.
در حالی که سطح کشت استان خوزستان از حدود 25 هزار هکتار در سال 1380 به بیش از 75 هزار هکتار در سال 1386 افزایش و سپس به حدود 49 هزار هکتار در سال 1388 کاهش یافته است و استان فارس نیز از حدود 70 هزار هکتار در سال 1380 به بیش از 92 هزار هکتار در سال 1386 افزایش و سپس به حدود 50 هزار هکتار در سال 1388 کاهش یافته است، در استان کرمان (کرمان و جنوب کرمان) روند افزایش سطح کشت ادامه داشته است به طوری که سطح کشت ذرت دانه ای از بیش از 16 هزار هکتار در سال 1380 به بیش از 29 هزار هکتار در سال 1386 و به بیش از 37 هزار هکتار در سال 1388 افزایش نشان میدهد. در کرمانشاه هرچند روند کاهشی سطح کشت وجود داشته است، ولی در مقایسه با استانهای خوزستان و فارس این تغییرات قابل توجه نمیباشد، به طوریکه در این استان سطح کشت ذرت دانه ای از حدود 21 هزار هکتار در سال 1380 به حدود 40 هزار هکتار در سال 1386 افزایش یافته و در سالهای 1387 و 1388 سطح کشت آن با کاهش جزئی به ترتیب به حدود 39 و 31 هزار هکتار رسیده است.
در خصوص ذرت علوفه ای آمار رسمی منتشر شده وجود ندارد. برابر آمار غیر رسمی سطح کشت ذرت علوفهای از 59 هزار هکتار با تولید 2.5 میلیون تن و عملکرد 42.5 تن در هکتار در سال 1379 به حدود 68 هزار هکتار با تولید 2.957 میلیون تن و عملکرد 43.4 تن در هکتار در سال 1380، به حدود 85 هزار هکتار با تولید 3.5 میلیون تن و عملکرد 41.176 تن در هکتار در سال 1382 به حدود 141 هزار هکتار با تولید 6.7 میلیون تن و عملکرد 47.5 تن درهکتار در سال 1385 رسیده است. این روند افزایش سطح زیر کشت و تولید ادامه یافته است، به طوری که در سال 1389 سطح زیر کشت به 194 هزار هکتار با تولید 9.7 میلیون تن و عملکرد 50 تن در هکتار رسیده است. در سال 1390 نیز سطح کشت ذرت علوفه ای حدود 200 هزار هکتار با تولید حدود 9.6 میلیون برآورد گردیده است.
وضعیت سطح زیر کشت، تولید، عملکرد، واردات و ارزش واردات ذرت در سالهای مختلف
| سال شمسی | سال میلادی | سطح کشت (هکتار) | تولید (تن) | عملکرد (تن در هکتار) | واردات (تن) | ارزش واردات (دلار) |
| •1390 | 2011 | 296000 | 2300000 | 7.800 | ||
| 1389 | 2010 | 340209 | 1735940 | 7.227 | 3830000 | 1040000000 |
| 1388 | 2009 | 225639 | 1642660 | 7.280 | 3342098 | 783612000 |
| 1387 | 2008 | 242740 | 1777490 | 7.323 | 2993149 | 963501592 |
| 1386 | 2007 | 307015 | 2361300 | 7.691 | 2134420 | 515417340 |
| 1385 | 2006 | 291848 | 2166130 | 7.422 | 2281182 | 400872590 |
| 1384 | 2005 | 276377 | 1995250 | 7.222 | 2050409 | 334805972 |
| 1383 | 2004 | 274479 | 1926080 | 7.017 | ••1981624 | ••373957305 |
| 1382 | 2003 | 245827 | 1653000 | 6.724 | 2629760 | 376814927 |
| •••1381 | 2002 | 213887 | 1438532 | 6.726 | 1705240 | 220213440 |
| 1380 | 2001 | 172721 | 1064190 | 6.161 | 1711746 | 229114787 |
| 1379 | 2000 | 181607 | 1119710 | 6.166 | ||
| 1378 | 1999 | 186387 | 1155650 | 6.200 | ||
| 1377 | 1998 | 155794 | 941000 | 6.040 | ||
| 1376 | 1997 | 1332417 | 914594 | 6.907 | ||
| 1375 | 1996 | 102231 | 636647 | 6.227 | ||
| 1374 | 1995 | 45000 | 200000 | 4.400 |
منبع سطح زیر کشت، تولید و عملکرد: سایت فائو
منبع آمار واردات: سایت رسمی جمهوری اسلامی ایران
•آمار غیر رسمی سطح زیر کشت، تولید و عملکرد
••: واردات مربوط به بخش غیر دولتی
•••: براساس آمار سایت رسمی وزارت جهاد کشاورزی
در سال 1392 طبق برآوردهاي كارشناسان دفتر محصولات اساسي وكارشناسان سازمان هاي جهادكشاورزي استان ها سطح ذرت دانه اي حدود6/299هزار هكتار بوده كه در مقايسه با سال قبل كمي كاهش دارد.
توليد ذرت دانه اي در ايران در 30 سال گذشته
| سال زراعی | سطح زیر کشت(هکتار) | تولید(تن) | عملکرد(کیلوگرم/هکتار) | ||||||
| آبی | دیم | جمع | آبی | دیم | جمع | آبی | دیم | جمع | |
| 62-61 | 7025 | 836 | 7861 | 17551 | 3293 | 20844 | 2498.4 | 3939.0 | 2651.6 |
| 63-62 | 6785 | 1789 | 8574 | 17935 | 11331 | 29266 | 2643.3 | 6333.7 | 3413.3 |
| 64-63 | 11265 | 1348 | 12613 | 32212 | 6251 | 38463 | 2859.5 | 4637.2 | 3049.5 |
| 65-64 | 18693 | 1752 | 20445 | 69428 | 6586 | 76014 | 3714.1 | 3759.1 | 3718.0 |
| 66-65 | 35112 | 2068 | 37180 | 141413 | 6609 | 148022 | 4027.5 | 3195.8 | 3981.2 |
| 67-66 | 27936 | 866 | 28802 | 167464 | 1322 | 168786 | 5994.6 | 1526.6 | 5860.2 |
| 70-69 | 25761 | 264 | 26025 | 188300.9 | 404.9 | 188705.9 | 7309.5 | 1533.8 | 7250.9 |
| 71-70 | 61961 | 2115 | 64076 | 409493.4 | 3222 | 412715.2 | 6608.9 | 1523.3 | 6441.0 |
| 72-71 | 99188 | 2063 | 101251 | 694194.6 | 2156 | 696351 | 6998.8 | 1045.2 | 6877.5 |
| 73-72 | 76318 | 1346 | 77664 | 509922.2 | 2179 | 512101.1 | 6681.5 | 1618.8 | 6593.8 |
| 74-73 | 113707 | 525 | 114232 | 696222.3 | 1023 | 697245.5 | 6123.0 | 1948.9 | 6103.8 |
| 75-74 | 97706 | 61 | 97767 | 653970.1 | 129.1 | 654099.1 | 6693.2 | 2116.1 | 6690.4 |
| 76-75 | 131418 | 999 | 132417 | 886090.7 | 3200 | 889290.4 | 6742.5 | 3202.9 | 6715.8 |
| 77-76 | 155794 | 0 | 155794 | 941000 | 0 | 941000 | 6040.0 | 0.0 | 6040.0 |
| 78-77 | 186064 | 323 | 186387 | 1154512 | 1139 | 1155651 | 6204.9 | 3525.6 | 6200.3 |
| 79-78 | 181263 | 344 | 181607 | 1117834 | 1873 | 1119707 | 6166.9 | 5445.1 | 6165.5 |
| 80-79 | 172721 | 0 | 172721 | 1064186 | 0 | 1064186 | 6161.3 | 0.0 | 6161.3 |
| 81-80 | 213476 | 411 | 213887 | 1437925 | 607.6 | 1438533 | 6735.8 | 1478.2 | 6725.7 |
| 82-81 | 245751 | 76 | 245827 | 1652857 | 143.5 | 1653001 | 6725.7 | 1888.0 | 6724.2 |
| 83-82 | 273903 | 576 | 274479 | 1924128 | 1950 | 1926078 | 7024.9 | 3385.9 | 7017.2 |
| 84-83 | 275941 | 336 | 276277 | 1994315 | 937.3 | 1995253 | 7227.3 | 2788.0 | 7221.9 |
| 85-84 | 291763 | 84.5 | 291848 | 2165879 | 251.2 | 2166130 | 7423.4 | 2972.9 | 7422.1 |
| 86-85 | 306473 | 542 | 307015 | 2359187 | 2111 | 2361299 | 7697.9 | 3895.2 | 7691.2 |
| 87-86 | 242698 | 42 | 242740 | 1777374 | 119.7 | 1777494 | 7323.4 | 2850.5 | 7322.6 |
| 88-87 | 224761 | 878 | 225639 | 1638435 | 4221 | 1642656 | 7289.7 | 4807.6 | 7280.0 |
| 89-88 | 239505 | 704 | 240209 | 2140958 | 3985 | 2144943 | 8939.1 | 5660.7 | 8929.5 |
| 90-89 | 264864 | 148 | 265012 | 1906806 | 353.1 | 1907159 | 7199.2 | 2385.8 | 7196.5 |
| 91-90 | 291373 | 15 | 291388 | 2106588 | 45.12 | 2106634 | 7229.9 | 3008.0 | 7229.7 |
كمي توجه به اطلاعات جدول فوق مشخص ميشود كه رشد توسعه كشت ذرت در ايران از سال 1361 صعودي بوده واز 7861 هكتار به 291388 هكتار در سال 1390 رسيده و توليد از 20844 تن به 2106634 تن افزايش يافته است و اين بدليل وجود پتانسيل توليد ذرت دراين كشور ميباشد .
