بيماري زنگ ساقه ي گندم توسط قارچي از قارچ هاي بازيديوميست به نام Puccinia graminis f.sp. tritici ايجاد مي شود.
علامت هاي بيماري
علائم بيماري به صورت ظهور جوش هاي (تاول هاي) كشيده به رنگ قهوه اي تيره مايل به قرمز روي ساقه، برگ و غلاف برگ گندم است. در آلودگي هاي شديد و وجود رقم حساس علامت هاي روي ريشك ها، گلوم ها و حتی دانه ها نيز ممكن است ديده شود. روي ساقه ها و برگ ها، جوش ها به اندازه و شكل هاي مختلف تشكيل شده و در برگ، جوش ها در هر دو طرف سطح برگ ديده مي شوند.
جوش ها ابتدا توسط اپيدرم گياه پوشيده مي شوند ولي در جريان تشكيل يورديوسپورها (Urediospores) اپيدرم گياه پاره شده و جوش ها از اپيدرم بيرون مي زنند. وجود تعداد زيادي يورديوسپور حالت پودري به جوش ها مي دهد.
يادداشت برداري از واكنش لاين ها وارقام گندم به زنگ ساقه در مرحله ي گياه كامل در مزرعه به صورت درصد پوشش آلودگي (شدت آلودگي) روي ساقه يا برگ پرچم با استفاده از روش اصلاحي مقياس كوب(The Modified Cobb,s Scale) پيشنهاد شده توسط پترسون و همكاران (Peterson et al., 1948) وتيپ آلودگي آن با استفاده از روش رولفز و همكاران (Roelfs et al., 1992) هنگامي كه تيپ و شدت آلودگي روي رقم شاهد حساس،80S به بالاتر باشد صورت مي گيرد. به طور معمول دو تا سه نوبت يادداشت برداري به فاصله ي 7 تا 10 روز لازم است.
تعيين واكنش گياه گندم نسبت به زنگ سياه در مرحله ي گياه كامل در مزرعه بر اساس روش رولفز و همكاران (Roelfs et al., 1992)
| تيپ آلودگي | واكنش گياه | توصيف |
| 0 | مصون (Immune (0 | هيچ نوع علامت آشكاري از بيماري روي ساقه و برگ ديده نمي شود. |
| 1 | مقاوم(Resistant (R | وجود لكه هاي نكروز بدون اسپوردهي روي ساقه و برگ |
| 2 |
نيمه مقاوم(MR) Moderately resistant |
وجود لكه هاي نكروز و گاهي كلروز همراه با جوش هاي كوچك و اسپوردهي كم روي ساقه و برگ |
| 2- 3 |
نيمه مقاوم تا نيمه حساس(M) Moderately resistant to Moderately susceptible |
مشاهده ي جوش هاي با اندازه هاي مختلف (كوچك تا متوسط) همراه با لكه هاي كلروز و گاهي نكروز روي ساقه و برگ |
| 3 |
نيمه حساس(MS) Moderately susceptible |
وجود لكه هاي كلروز همراه با جوش هاي متوسط و اسپوردهي ملايم روي ساقه و برگ |
| 4 | حساسSusceptible (S) | وجود جوش هاي بزرگ همراه با اسپوردهي فراوان بدون لك هاي كلروز و نكروز روي ساقه و برگ |
كلروز= زردي يا زردرنگ نكروز= قهوه اي رنگ يا آب سوخته
در حال حاضر در بيشتر مراكز اصلاح گندم دو تا سه نوبت يادداشت برداري را با خصوصياتي كه گفته شد ملاك ارزيابي مقاومت يا حساسيت ارقام و لاين هاي گندم قرار مي دهند ولي دربعضي از مراكز اصلاح گندم پس از انجام يادداشت برداري، ضريب آلودگي (Coefficient of Infection) را محاسبه كرده و آن را ملاك ارزيابي واكنش رقم يا لاين در برنامه هاي اصلاحي قرار مي دهند. از ضريب آلودگي براي كمي كردن يادداشت برداري ها (تيپ آلودگي كه يك صفت كيفي است) و به كار بردن آنها در محاسبات آماري استفاده مي شود. در اين ارتباط براي هر يك از تيپ هاي آلودگي ضريب ثابتي در نظر گرفته مي شود و با ضرب كردن اين ضريب در شدت مربوطه، CI محاسبه مي شود. براي نمونه 5MR يعني شدت بيماري 5% و نوع واكنش گياه نيمه مقاوم كه مقدار ثابت يا ضريب آن بر اساس جدول برابر 0.4 است. بنابراين ضريب آلودگي برابر است با:
5MR CI=5×0.4=2
همچنين در مورد واكنش هاي مختلف زير ضرايب آلودگي برابر است با
40R CI=40×0.2=8
40MR CI=40×0.4=16
40MS CI=40×0.8=32
40S CI=40×1=40
در بيشتر مراكز اصلاح گندم، ارقام و لاين هايي كه ضريب آلودگي آنها كمتر از عدد 16 به دست آيد در برنامه هاي اصلاحي مور قبول قرار گرفته و آنهايي كه ضريب آلودگي بيش از عدد 16 داشته باشند انتخاب نمي شوند.
مقدارهاي ثابت براي واكنش هاي مختلف گياه گندم به بيماري زنگ براي محاسبه ي CI
| مقدارهاي ثابت | واكنش گياه در مزرعه |
| 0.2 | R (مقاوم) |
| 0.4 | MR (نيمه مقاوم) |
| 0.6 | M (متوسط) |
| 0.8 | MS (نيمه حساس) |
| 1 | S (حساس) |
درجه هاي مختلف شدت بيماري زنگ ساقه ي گندم
(عكس برگرفته از Murray et al., 1998 )