اثرات درجه حرارت Temprature effects
درجه حرارت مهمترین عامل در توسعه‌ی مراحل مختلف رشد گیاه مثل تولید برگ پنجه و غیره می‌باشد. با بالا رفتن درجه حرارت بین دمای پایه(Base) و دمای مطلوب (Optimum) تمام مراحل رشد سریعتر طی می‌شود. بدیهی است که رشد بطئی در درجه حرارتهای پائین خواهد بود. یک مدیر مزرعه‌ی خوب میتواند بر تأثیرات منفی درجه حرارت بالا، بیشتر فائق آید تا درجه حرارت پائین (بخصوص یخبندان).
درجه حرارت پائینLow temperature
رشد گیاه در حرارتهای پائین کند است ولی زمانی که درجه حرارت پائین ایجاد یخبندان کند خسارتهای جدی متوجه بافتهای جوان گیاه خواهد شد. بافتهای سبز گیاه در حرارت 5 درجه سانتیگراد به احتمال زیاد از بین میروند. یخبندان در مراحل ظهور سنبله(Z 5.1) تا گرده افشانی و پر کردن دانه (Z 7.1) میتواند خسارت زیادی به محصول وارد آورد. درجه حرارت 5/1درجه سانتی گراد در 5/1 متری بالای سطح خاک برای خسارت گیاه کافی است، زیرا این درجه حرارت معادل صفر درجه سانتی گراد بر روی سطح گیاه است. یک شب یخبندان در این مرحله کافی برای غلبه بر گیاه نیست، زیرا تنها بافتهای جوانی که در چند روز اخیر در معرض هوا قرار گرفته‌اند از بین میروند. این عارضه بصورت نواری در سنبله‌ها مشاهده می‌شوند(با تظاهر سنبلچه‌های زنده و مرده بر روی سنبله‌ها ). تمام بافتها وقتی در معرض هوار قرار می‌گیرند مقاومتشان به یخبندان بیشتر می‌شود.
آیا یخبندان و سرما معضل است؟
- به گیاهی که دارای بافتهای سبزینه‌ای مرده هستند نگاه کنید.درجه حرارت حتما به 5 درجه سانتیگراد رسیده است. این عارضه تنها در عرض‌های جغرافیایی و ارتفاع‌های بالا و در مناطقی بروز می‌نماید که تغییرات بسیار زیاد درجه حرارت در طول فصل و یا بین شب و روز در آنها وجود دارد. نوارهای پریده رنگ در برگها اثرات ضعیف‌تر یخبندان هستند. این عارضه پس از رشد برگها از بین میرود. پس از چنین یخ‌بندانی فتوسنتز کاهش یافته و رشد به مدت یکی دو روز متوقف می‌گردد.
- در فاصلهی بین ظهور سنبله (Heading) و پر کردن دانه (Filling) به نوارهای ایجاد شده بر روی سنبله‌ها توجه کنید. آیا سنبلچه‌ها خالی هستند؟ آیا نوارها بر روی سنبله‌های مختلف مشابهند؟ هر یک از نوارها در اثر یخبندان بوجود آمده.
- به سنبله‌هایی که دارای رنگ تیره هستند توجه کنید این سنبله‌ها حتی دارای رنگ سیاه هستند و بدون دانه‌اند. این عارضه میتواند به دلیل سرما در مراحل بین Anthesis و ابتدای Filling باشد. در مناطق مرتفع(مثل نپال) عقیمی در گندم بهاره میتواند حاصل سه شب یا بیشتر درجه حرارت پنج درجه سانتی گراد(بدون یخبندان) در مراحل Z 4.9 تا Z 5.9 باشد.
- آیا یک یا دو سنبله کاملاً مرده در اکثر بوته‌ها وجود دارد؟در حالی که بقیه‌ی سنبله‌ها سالم هستند.
- آیا گلهای باز شده دارای پرچم‌های چروک هستند؟ این علامت‌ها میتواند اثرات یخبندان باشد ولی با کمبود بور نیز اشتباه می‌گردد.
در مورد خسارت یخبندان چه میتوان کرد؟
- اقتصادی‌ترین راه این است که سعی کرد، مراحل حساس رشد گندم در زمانهای سرد هوا نباشد.
- تاریخ‌های کاشت زودتر یا استفاده از ارقام دیر رس. ارقامی که در آنها حساس‌ترین مرحله‌ی گیاه به سرما(حدود گرده افشانی) با زمانهای سرد هوا مواجه نگردند. یخبندان4- درجه سانتی گراد در مراحل رویشی قبل از گرده افشانی در عملکرد تاثیر چندانی ندارد.
- ارقامی انتخاب گردند که مرحله‌ی Heading در گیاه هم زمان نباشد. اگر خوشه‌ها در مراحل مختلف و ارتفاعات مختلف بوجود آید. با یک مرتبه یخبندان تمام آنها آسیب نمی‌بینند.
- از ارقامی که حاصل دو رگهای زمستانه بهاره هستند استفاده گردد که مقاومت بیشتری به سرما دارند.
درجه حرارت بالا High temperature
بالا رفتن درجه حرارت نیاز گیاه را به همه عوامل( تغذیه، آب، نور و غیره) در هر روز بالا می‌برد. برای اجتناب از کاهش محصول، با بالا رفتن درجه حرارت، مدیریت نیز باید دقیق‌تر گردد. با انجام آبیاری مورد لزوم و تغذیه مناسب در مرحلهFilling هم میتوان به عملکرد مطلوب دست یافت، زیرا رشد در گرما سرعت می‌یابد.
اگر مدیریت در شرایط عادی اعمال گردد، عملکرد به ازاء هر درجه‌ی سانتی گراد افزایش دمای متوسط روزانه، بیش از چهارصد میتواند کاهش یابد، زیرا دوره‌ی Filling در گرما کوتاه خواهد شد.
در دمای بالا تعریق در گیاه بالا میرود و گیاه با تنش رطوبتی مواجه می‌گردد. بنابراین مدیریت آبیاری در این زمان خیلی مهم است.
گیاهان زراعی دمای تا40 درجه سانتی گراد را در صورت تامین آب کافی می‌توانند تحمل نمایند ولی اگر محدودیت آب وجود داشته باشد در حرارت40 درجه سانتی گراد برگهای گیاه از بین خواهد رفت.
آیا گرما مشکل ساز است؟
- در مرحله Seedling به جوانه ضعیف یا برگهای از بین رفته توجه کنید. اگر درجه حرارت خاک به40 درجه سانتی گراد یا بیشتر برسد، گیاهچه‌های تولید شده ممکن است از بین بروند. در چنین هوای گرمی، تابش نور خورشید میتواند گرمای خاک خشک را به50 درجه سانتی گراد برساند، بخصوص اگر رنگ خاک تیره باشد.
- آیا مراحل AnthesisوFilling مواجه با گرمترین زمانهای سال شده‌اند؟ و آیا پر کردن دانه سریع انجام گرفته است؟
- آیا دانه‌ها چروک شده‌اند؟ آیا بادهای گرم و خشک در زمان پر کردن دانه اتفاق افتاده است؟
درمورد گرما چه میتوان کرد؟
- برای حفاظت از Seeddling از مالچ میتوان استفاده کرد. مالچ درجه حرارت خاک را به دلیل جلوگیری از تابش نور خورشید پائین نگه می‌دارد و همچنین از تبخیر رطوبت جلوگیری می‌نماید. مالچ سرمای خاک در شب را نیز کاهش می‌دهد.
- بلافاصله بعد از تهیه بستر، کشت را شروع کنید تا ضایعات رطوبت خاک به حداقل برسد. کشت در رطوبت، موجب عمق کمتر بذر و جوانه زنی سریعتر می‌گردد. بستر بذر نیز خنک‌تر خواهد بود.
- اگر امکان آبیاری بارانی وجود داشته باشد، میتوان گرمای خاک را به موقع پائین آورد. در این صورت آبیاری را عصرها انجام دهید.
- تاثیر سوء گرما را با جلوگیری از تنش رطوبتی به حداقل برسانید. تعرق میتواند درجه حرارت گیاه را در شرایط رطوبت پائین تا 5 درجه سانتی گراد، پائین‌تر از درجه حرارت محیط قرار دهد( بعضی نیز معتقدند 10 تا15 درجه سانتی گراد).
- تاریخ کاشت را طوری انتخاب کنید که گیاه در مراحل Anthesis و Filling با گرما مواجه نگردد. گرما در این مراحل زمان رشد را کوتاه و محصول را کاهش می‌دهد. همچنین در مرحله‌ی Filling گیاه نباید مواجه با گرما و وزش بادهای گرم وخشک قرار گیرد. در این صورت تعرق سریع گیاه نقصان یافته و به اندازه کافی خنک می‌گردد.
- از ارقامی استفاده کنید که در زمانهای مناسب به مرحله‌ی Filling برسد.
حداقل درجه حرارت لازم برای مراحل مختلف رشد گیاه
کشت تا ظهور جوانه 60درجه سانتی گراد روز
ظهور جوانه تا پایان برگ سازی 200درجه سانتی گراد روز
پایان برگ سازی تا ایجاد گره اول 150درجه سانتی گراد روز
ایجاد گره اول تا ظهور سنبله 350درجه سانتی گراد روز
ظهور سنبله تا گرده افشانی 70 درجه سانتی گراد روز
گرده افشانی تا رسیدن 500 درجه سانتی گراد روز
جمع 1330 درجه سانتی گراد روز
در موارد فوق برای جوانه زدن تا پایان برگ سازی 200 درجه سانتی گراد روز حرارت لازم است یعنی 10 روز با متوسط 20 درجه سانتی گراد یا 20 روز با متوسط دمای10 درجه سانتی گراد.
اگر بخواهیم در منطقه‌ی خود فاصلهی زمانی که هر یک از مراحل فوق به وقوع می‌پیوندند، مشخص نمائیم کافی است اعداد داده شده را بر میانگین درجه حرارت منطقه‌ی خود تقسیم نمائیم. مثلاً اگر متوسط درجه حرارت منطقه 15 درجه سانتی گراد باشد، فاصلهی زمانی از کاشت تا خوشه رفتن حداقل50 روز طول می‌کشد. در این صورت می‌توانید محاسبه کنید که پائین آمدن یا بالا رفتن درجه حرارت منطقه چه تأثیری بر این روند خواهد گذاشت.
درجه حرارت پایه (Base) و بهینه (Optimum)
درجه حرارتی که کاهش آن موجب توقف رشد گردد را پایه نامند. هر چه درجه حرارتی از حالت پایه بیشتر شود دوره‌ی رشد افزایش می‌یابد تا به حد بهینه برسد. درجه حرارت بهینه درجه حرارتی است که در آن توسعه رشد به حداکثر میرسد. افزایش درجه حرارت از حالت بهینه، توسعه‌ی رشد را کند می‌نماید و اگر افزایش شدید باشد ممکن است رشد گیاه متوقف شده و یا ازبین برود. در مورد گندم درجه حرارت پایه و بهینه همیشه صفر و25 درجه سانتی گراد نیست. مشاهدات نشان می‌دهد که حتی در مرحله‌ی Seedling، گیاه در درجه حرارت صفر هم میتواند رشد نماید.
در مرحله‌ی Heading اگر درجه حرارت زیر 10 درجه سانتی گراد هم باشد گیاه رشد کمی را نشان خواهد داد.به طور کلی ارقام زمستانه در مقایسه با ارقام بهاره در درجه حرارتهای پایین‌تر، قابلیت رشد دارند.
